Τα χειρουργικά εργαλεία των Αρχαίων Ελλήνων.

«Τα εργαλεία πρέπει να είναι όλα εύκολα

 στη χρήση τους και από την άποψη του βάρους 

και από την άποψη της λεπτής κατασκευής τους»

 (Ιπποκράτους, «Περί ιητρού»).

Η αρχαία ελληνική Ιατρική διέθετε καλούς

 επιστήμονες, με άσκηση χειρουργικής, ακόμη

 και στην προομηρική εποχή με εξειδικευμένα 

χειρουργικά εργαλεία, που έφεραν στο φως οι ανασκαφές.

 Στη Μυκηναϊκή Περίοδο ανάγεται και η πρώτη 

γνωστή κρανιοανάτρηση στην Ευρώπη. 

Βρέθηκαν κεφαλοτρύπανα, μηνιγγοφύλακες, 

μητροσκόπια (κολποσκόπια λέγονται σήμερα), 

λαβίδες, καθετήρες και χιλιάδες άλλα, 

που διατήρησαν επί 2.500 χρόνια όχι μόνο 

την μορφή τους αλλά και το ίδιο όνομα.

Kρανίο του γ΄ αι. π.Χ. με

επουλωμένη την πληγή

της κρανιοανάτρησης.

Για την αρχαία Ιατρική μας μίλησε ο καθηγητής 

Χειρουργικής του Πανεπιστημίου Ζυρίχης 

και σήμερα διευθυντής της Μονάδας Εντατικής 

Θεραπείας του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού

 Κέντρου, τέως καθηγητής της Ιστορίας 

της Ιατρικής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων 

και πρόεδρος του Διεθνούς Ιπποκράτειου 

Ιδρύματος κ. Στέφανος Γερουλάνος.

- Κύριε καθηγητά, τα χειρουργικά εργαλεία 

της αρχαιότητας μπορούν να συγκριθούν 

με τα σημερινά;

- Τα αρχαία χειρουργικά εργαλεία δεν έχουν τίποτε

 να ζηλέψουν από τα σημερινά. 

Όπως και όλα τα αρχαία οικιακά εργαλεία, 

όταν λάβουν την πρακτική τελική τους μορφή, 

δεν χρειάζεται να αλλάξουν. 

Έτσι το νυστέρι έχει την ίδια μορφή. 

Τα πρώτα εργαλεία, που έχουμε βρει ήδη

 από το 1000 π.Χ., δηλαδή το κεφαλοτρύπανο

 του 2ου αιώνος π.Χ., που βρέθηκε στο Δίον, 

είναι πανομοιότυπο με το σημερινό, απλώς τότε

 ήταν χειροκίνητο, ενώ σήμερα είναι ηλεκτροκίνητο, 

αλλιώς το τρυπάνι είναι ακριβώς όμοιο, τα άγκιστρα 

είναι πανομοιότυπα, οι λαβίδες είναι όμοιες, 

οι ουροκαθετήρες απλώς άλλαξαν και έγιναν

 από πλαστικό, ενώ στην αρχαία εποχή έπαιρναν 

την μορφή της ουρήθρας και ήσαν από μολύβι

 η ορείχαλκο, μάλιστα όχι μόνον δεν έχουν τίποτα

 να ζηλέψουν, αλλά κληροδότησαν και μέχρι σήμερα 

τα αρχαία ονόματά τους. 

Ένα βλεφαροκάτοχο 

έχει το όνομά του 

από την Αρχαιότητα και παραμένει 

μέχρι σήμερα βρεφαροκάτοχο, 

η λαβίδα παραμένει και σήμερα 

λαβίδα, το νυστέρι το ίδιο, κρατούν τα ίδια ονόματα

 από τότε, όχι μόνον στην ελληνική γλώσσα αλλά

 και στην Γαλλική και στη Γερμανική και την Αγγλική,

 όπου μεταφράζονται από τα λατινικά. 

- Που βρέθηκαν τα αρχαιότερα χειρουργικά εργαλεία;

- Στην Ναυπλία της Αργολίδος, και μάλιστα

 σε έναν τάφο, που θα μπορούσε και θα θέλαμε πολύ

να ήταν του Παλαμήδη, του ήρωα της Ιλιάδας.

Πρόκειται για σπάνια ευρήματα 

και για τα πιο αντιπροσωπευτικά εργαλεία, 

που δείχνουν, ότι ήδη

 από τότε οι ιατροί έκαναν χειρουργικές επεμβάσεις

 και χρησιμοποιούσαν χειρουργικά εργαλεία, 

όπως και σήμερα.

Εγχείρηση στο κρανίο από έναν γιατρό παρουσία

του Ασκληπιού –ο οποίος υποδηλώνεται με το ραβδί του.

 Ίσως πρόκειται για ανάτρηση (διάνοιξη) του κρανίου, 

τα εργαλεία όμως δεν μπορούν να ταυτιστούν 

με βεβαιότητα. Αττικό αναθηματικό ανάγλυφο,

 πρώτο μισό του 4ου αιώνα π.Χ. 

(Πηγή: Στ. Γερουλάνου, Rene Bridler «Τραύμα. 

Πρόκληση και φροντίδα του τραύματος

στην Αρχαία Ελλάδα», 

εκδ. «Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας».) 

- Χειρουργικά εργαλεία χρησιμοποιούσαν

 και στον Τρωικό Πόλεμο. Αυτό σημαίνει, ότι 

η Ιατρική και η Χειρουργική προϋπήρχαν

 των Ομηρικών επών;

- Ένα εργαλείο, το οποίο είναι τελειοποιημένο ήδη 

στην Ομηρική εποχή, εξυπακούεται, ότι χρειάζεται

 εκατοντάδες χρόνια, για να φτάσει 

σε αυτήν την τέλεια μορφή. 

Και βεβαίως πριν από τον σίδηρο χρησιμοποιούσαν

 τον οψιδιανό, αλλά και αυτός ήταν ένα τέλειο

 μαχαιρίδιο, το οποίο έκοβε πάρα-πάρα πολύ λεπτά. 

Οψιδιανοί, που βρέθηκαν στον Άγιο Κοσμά, 

στον Άλιμο, έδειξαν, ότι μπορούσε να ξυριστεί κάποιος

 με αυτά, χωρίς να κοπεί. 

Οι οψιδιανοί αυτοί είναι του 8000 π.Χ..

 Όσον αφορά στον σίδηρο, για να μπορέσεις 

να τον χρησιμοποιήσεις σε ξίφη και ασπίδες, 

όπως εκείνες οι καταπληκτικές ασπίδες του Αχιλλέα 

και του Αγαμέμνονα, πρέπει να έχεις δουλέψει 

τον σίδηρο για εκατοντάδες χρόνια, ίσως και χίλια. 

Σίγουρα όλα αυτά πάνε πολύ πίσω στον χρόνο,

 αλλά επειδή ο σίδηρος σκούριαζε με την υγρασία, 

έχουν χαθεί τα περισσότερα. 

Ως εκ τούτου βρίσκουμε πολύ περισσότερα 

στην Αίγυπτο, από ό,τι βρίσκουμε 

στις ελληνικές ανασκαφές. 

Χειρουργικά εργαλεία, μερικά με μικροσκοπικό

 διάκοσμο, του α΄ αι. μ.Χ.. Διακρίνονται μαχαιρίδια, 

λαβίδες, σαρκολάβοι, ψαλίδια, κυαθίσκοι (κοχλιάρια),

 μήλαι, ξύστραι, άγκιστρα και τρυπάνια.

- Η Χειρουργική είναι «επιθετική Ιατρική»;

- Δεν θα έλεγα, ότι είναι επιθετική Ιατρική. 

Η Χειρουργική Ιατρική είναι παρηγορητική Ιατρική, 

και η πρώτη Ιατρική ξεκίνησε, όταν κάποιος

 μακρινός πρόγονος έσπασε το χέρι του η το πόδι του. 

Ακόμη και κάποια ζώα, όπως η μαϊμού, 

όταν σπάσει το χέρι της, παίρνει μερικά κλαδιά 

και μερικές ρίζες και το τυλίγει έτσι, που να παραμένει

 ακίνητο και να μην πονάει. Είναι μία τραυματολογία,

 η οποία βλέπουμε ότι πηγαίνει πάρα- πάρα πολλά 

χρόνια πίσω. Βλέπουμε, ότι η Ιατρική ξεκίνησε 

ενστικτωδώς, το άτομο δεν ανέχεται 

και δεν αντέχει να πονά. 

Το ίδιο γίνεται και με τα βότανα, με βάση

 τις πολύ- πολύ παλιές εμπειρίες μάθαμε, ότι κάποια 

χόρτα είναι δηλητηριώδη, και τα αποφεύγουμε, 

γιατί οι πρόγονοί μας είδαν 

τους δικούς τους να πεθαίνουν. 

Επίσης, όταν έχουμε ένα απόστημα, έναν απλό 

«καλόγηρο», τι κάνουμε; Τον ανοίγουμε και αμέσως 

νοιώθουμε καλύτερα. Ακόμη και αν νεκρωθεί 

ένα σκέλος, το απλούστερο είναι με μία γρήγορη 

επέμβαση να το αφαιρέσουμε.. Αυτά ήταν πράγματα, 

που γίνονταν στην Αρχαιότητα. 

Υπάρχουν και απεικονίσεις ατόμων, 

τα οποία έχουν τεχνητά μέλη.

Η ανεπτυγμένη Οδοντιατρική 

και η «Καισαρική Τομή» στην Αρχαιότητα

Ιπποκράτειος Οδοντιατρική.

 (Πηγή: Αρχείο καθηγητή Στ. Γερουλάνου.)

- Είχαμε και ανεπτυγμένη Οδοντιατρική; 

Υπήρχαν οδοντίατροι στην αρχαιότητα;

- Βεβαίως και υπήρχαν οδοντίατροι

 και ανεπτυγμένη Οδοντιατρική στην αρχαιότητα! 

Οι ίδιοι οι γιατροί την ασκούσαν, έχουν διασωθεί 

σιαγόνες, που είχαν σπάσει από τραύμα, 

και ο γιατρός η ο οδοντίατρος είχε κάνει οκτάρια 

γύρω από τα δόντια με σύρμα από χρυσό έτσι, 

ώστε να σταθεροποιηθεί το σπάσιμο. 

Επί πλέον έχουν βρεθεί και γέφυρες, έχουν βρεθεί 

διάφορες οδοντιατρικές κατασκευές, που δείχνουν, 

ότι η Οδοντιατρική στην Ελλάδα όπως και η Ιατρική

 ήταν πολύ εξελιγμένη. Ο Ασκληπιός ήλθε 

στον κόσμο με χειρουργική επέμβαση, την οποία

 σήμερα ονομάζουμε «Καισαρική Τομή». 

Γι’ αυτό δεν θα έπρεπε να ονομάζεται «Καισαρική»

 αλλά «Απολλώνεια Τομή», καθ’ ότι ήταν ο ίδιος

 ο Απόλλων που τον έσωσε. Βλέπουμε τον Φιλοκτήτη 

με αληθινό επίδεσμο στο πόδι, όπως 

και τον υιό του Ασκληπιού, τον Μαχάονα, να επιδένει

 το τραύμα του Μενέλαου. Όλα αυτά είναι χαραγμένα 

επάνω σε αμφορείς επάνω σε επιτύμβιες στήλες κ.λ.π.,

 και δεν μπορούν να αμφισβητηθούν. 

 Και δεν θα έπρεπε να αδικούμε τους ιατρούς,

 που διέσωσαν θαρραλέα την αρχαιοελληνική Ιατρική

 κατά τη  βυζαντινή Εποχή, μοχθώντας σκληρά 

και αντιγράφοντας ακούραστα τα σπάνια ιατρικά 

συγγράμματα, υπηρετώντας το λειτούργημα του ιατρού

 και όχι το πολιτικό θεοκρατικό σύστημα, που έκαιγε

 στην πυρά ό,τι ερχόταν σε αντίθεση 

με τις δεισιδαιμονίες και το σκότος 

της ανατολίτικης πολιτικής του.

Η γέννηση του Ασκληπιού με «καισαρική τομή».

 (Πηγή: Στ. Γερουλάνος, Ε. Δούκα,

 Μ. Παπαδοπούλου: 

«Surgical Infections. Lessons from History»,

 εκδ. «Onassio Cardiac Surgery Center

 and Department of History of Medicine»,

University of Ioannina.)

Ήδη από την αρχαιότητα η Ιατρική είχε

και τις δύο μορφές της, που τις βλέπουμε και σήμερα: 

Να είναι λειτούργημα η επάγγελμα; 

Χαρακτηριστικό είναι, ότι ο Δίας, έδιωξε

 τον Απόλλωνα από τον Όλυμπο και τον έστειλε στη Γη 

με τους θνητούς για έξι μήνες, επειδή χρηματίστηκε. 

Με τον ερχομό του Ιπποκράτη η Ιατρική γίνεται

 χωρις αμφιβολία λειτούργημα, ταυτόχρονα

 ο Ιπποκράτης δεν απαγορεύει την αμοιβή, 

αλλά αντιθέτως επιθυμεί να πληρωθεί 

ο ιατρός για την εργασία του. 

- Μιλήστε μας για τον Ασκληπιό.

- Η διαφοροποίηση, που θα μπορούσαμε 

να κάνουμε, είναι η εξής: Ο μεν Ασκληπιός 

ήταν θνητός βασιλιάς στην Τρίκη της Θεσσαλίας,

 τα δε παιδιά του, ο Μαχάων και ο Ποδαλήριος,

 πολέμησαν στην Τροία. Είναι ο Ασκληπιός, 

που συνέλεξε την εμπειρική, έως τότε, ιατρική γνώση. 

Πήγε στο Πήλιο, στον Κένταυρο Χείρωνα, έμαθε

 για την χρήση των φυτών, ποια βοηθάνε 

την μία αρρώστια, ποια την άλλη.

 Θεράπευε ακούραστος, τόσο που ο Δίας τον σκότωσε, 

επειδή ζημίωνε τον Άδη. 

Ήδη όμως ο γιος του ο Ποδαλήριος είναι παθολόγος, 

ο Όμηρος τον λέει διαιτητικό, ενώ ο Μαχάων 

είναι ήδη χειρουργός. Αυτό σημαίνει, ότι

 οι γνώσεις του Ασκληπιού, τις οποίες μετέδωσε,

 ήταν πάρα πολλές. Ο Ιπποκράτης έβγαλε 

την εμπειρική Ιατρική από την πρακτική και έκανε

 μία καθαρά επιστημονική Ιατρική. 

Η Ιερά Νόσος, η επιληψία, δεν έρχεται από το θεό, 

αλλά έχει τα ίδια στοιχεία ακριβώς

 με οποιαδήποτε άλλη ασθένεια.

 

Κρανία του 10.000 π.Χ., τα οποία έχουν

 υποστή κρανιοανατρήσεις. 

Οι στρογγυλεμένες οπές αποδεικνύουν,

 ότι τουλάχιστον κάποιοι από τους ασθενείς 

επέζησαν των πρώτων αυτών

 εγχειρητικών προσπαθειών. 

(Πηγή: Αρχείο καθηγητή Στ. Γερουλάνου.)

- Τα Ασκληπιεία πόσο επέδρασαν στην εξέλιξη

της Ιατρικής;

- Τα Ασκληπιεία θα μπορούσαμε να τα παρομοιάσουμε 

με τα σανατόρια του 19ου αιώνα και των αρχών

 του 20ου. Τα σανατόρια αντέγραψαν ο,τι γινόταν 

στα Ασκληπιεία. Τα Ασκληπιεία δεν θεράπευαν οξείες

 ασθένειες αλλά χρόνιες. Για να πας στο Ασκληπιείο

 της Επιδαύρου, έπρεπε να πάσχeiς από ρευματισμούς, δερματοπάθειες, κάτι στα μάτια, 

όχι από οξεία σκωληκοειδίτιδα. 

Τα οξέα νοσήματα 

δεν θεραπεύονταν σε αυτά τα κέντρα. 

Πιθανώς στα τοπικά θεραπευτικά κέντρα.

- Δηλαδή υπήρχαν τοπικά θεραπευτικά κέντρα 

σε κάθε περιοχή; Υπήρχε εθνικό Σύστημα Υγείας 

και Ιατροφαρμακευτικής Περίθαλψης, όπως 

θα λέγαμε σήμερα;

- Ε.Σ.Υ. βέβαια δεν υπήρχε, αλλά θεραπευτικά 

κέντρα σίγουρα. Κάθε πόλη είχε το Ασκληπιείο της, 

ανάλογο μάλιστα με τα σανατόρια του 19ου αιώνα.

 Επίσης υπήρχαν αναμφισβήτητα 

και οι πρώτες βοήθειες. Όλο αυτό όμως που βλέπουμε

 σε ένα σανατόριο, δηλαδή να είναι ο αέρας καθαρός, 

να είναι ξηρός, να ανοίγει η ψυχή, να απασχολείται 

ο ασθενής με γυμναστική, θέατρο και με πάρα

 πολλές δραστηριότητες, να του δίνουν διαφορετικές

 δίαιτες ανάλογα με την περίπτωση, θεμελιώθηκε

 στα Ασκληπιεία. Από τα Ασκληπιεία είναι 

που προέκυψε η αρχαία ελληνική Ιατρική 

και πολύ αργότερα τα σανατόρια. Εκεί γεννήθηκε

 η Γνώση, την οποία κωδικοποίησε ο Ιπποκράτης 

και ο Γαληνός αργότερα. 

Την κατέγραψαν, και με αυτόν τον τρόπον έγινε 

γνωστή σε ολόκληρο τον κόσμο, ενώ μέχρι τότε 

παρέμενε ένα μυστικό μεταξύ των ιατρών. 

- Υπήρχαν αντισυλληπτικά στην αρχαιότητα;

- Ναι, υπήρχαν προφυλακτικά, κατασκευασμένα 

είτε από λεπτό δέρμα είτε από μεταποιημένο έντερο ζώου. 

Αυτό μεταφέρθηκε στην Αναγέννηση, με πιο γνωστό 

χρήστη τον Καζανόβα, που χρησιμοποιούσε 

προφυλακτικά από έντερο προβάτου. 

Η χρήση του οίνου στην αρχαία Ιατρική

- Έχετε διατυπώσει την άποψη, ότι οι αρχαίοι

 γιατροί χρησιμοποιούσαν το κρασί ως αντισηπτικό

 και θεραπευτικό μέσο εναντίον πολλών ασθενειών.

- Οι αρχαίοι ιατροί χρησιμοποιούσαν τον οίνο, 

όχι το κρασί, ως αντισηπτικό. Η διαφορά μεταξύ 

κρασιού και οίνου είναι, ότι το κρασί προέρχεται

 από την ανάμειξή του με το νερό. 

«Δος μοι κράσιν οίνου», δηλαδή «δώσε μου κρασί 

ανακατεμένο με νερό», έλεγαν στον ταβερνιάρη,

 αλλά αργότερα αυτή η φράση παρέμεινε 

στην καθομιλουμένη ως: «δώσε μου κρασί». 

Ενώ η λέξη οίνος υπονοεί τον άκρατο οίνο, δηλαδή

 το ανόθευτο κρασί. Στην αρχαιότητα αραίωναν

 τον οίνο, και όλοι νομίζαμε μέχρι και πριν 

από 20 χρόνια, ότι το έκαναν, για να μην μεθύσουν. 

Σήμερα όμως αντιλαμβανόμαστε, ότι ο λόγος

ήταν άλλος χάρις στον καναδό γιατρό Μίλερ, 

ο οποίος μας απέδειξε, ότι, εάν ανακατέψεις 

ένα μέρος κρασιού με εννέα μέρη νερού, 

τότε σκοτώνει τα κολοβακτηρίδια,

 την σαλμονέλα του τύφου και το δονάκιο της χολέρας. 

 

Οι αντισηπτικές ιδιότητες του οίνου ήταν γνωστές

 κατά την αρχαιότητα. Στην αριστερή φωτογραφία 

φαίνεται κρατήρας για την ψύξη του οίνου. 

Δεξιά εικονίζεται ο ίδιος κρατήρας σε τομή.

Έπρεπε όμως το μείγμα να παραμείνει τουλάχιστον

 5-6 ώρες, και γι’ αυτό προσερχόταν στο σπίτι 

ο τρικλινάριος, πριν μεσουρανήσει ο Ήλιος έτσι,

 ώστε μέχρι το βραδάκι να έχει απολυμανθεί το νερό. 

Όλοι νομίζαμε, ότι το αλκοόλ, που έχει μέσα, 

δρούσε ως αντισηπτικό, αλλά όταν νερώσετε ένα κρασί, 

που έχει 15% αλκοόλ, θα σας μείνει 

το 1,5% αυτού του αλκοόλ. Δεν είναι λοιπόν το αλκοόλ, 

όπως απέδειξε ο Καναδός επιστήμων, που βοηθάει, 

αλλά είναι οι πολυφαινόλες, οι οποίες υπάρχουν 

μέσα στα κρασιά, τόσο στο λευκό, κυρίως 

όμως στο κόκκινο κρασί. Ως εκ τούτου οι φίλοι, 

που καλούσαν τότε στο σπίτι, δεν κινδύνευαν

 να πάθουν διάρροιες. Το λάδι και το κρασί

 χρησιμοποιήθηκαν και από τον Ιπποκράτη αλλά 

και από τους μεταγενέστερους. Τοποθετούνταν

 επάνω στην πληγή του τραύματος, και μετά 

έρριχναν κρασί και στον επίδεσμο, ώστε πάλι 

οι πολυφαινόλες να δράσουν ως αντισηπτικό.

Για τον πυρετό χρησιμοποιούσαν τον λευκό οίνο,

 διότι είναι πολύ πιο ελαφρύς, πολύ πιο εύπεπτος

 από τον ερυθρό, είναι δροσερός, 

προσφέρει περισσότερες θερμίδες 

και η μεγάλη δόση του δημιουργεί πολύ

 λιγότερη τάση προς εμετό. Και η λέξη νερό

 άλλωστε προέρχεται από το «νεαρόν ύδωρ», 

δηλαδή το φρέσκο ύδωρ, «δος μοι νεαρόν ύδωρ».

Ο Γαληνός πρόδρομος της πενικιλλίνης

Στον Όμηρο υπάρχει ένα σημείο, όπου μας λέει, 

ότι «ο τρώσας και ιάσεται». 

Ο Τήλεφος, που είχε τραυματιστεί από τον Αχιλλέα, 

επιστρέφει σ’ εκείνον, για να τον γιατρέψει, 

και βλέπουμε, ότι ο Αχιλλέας ξύνει τα άρματά του 

πάνω από την πληγή. Και πάλι ο Καναδός ιατρός 

Μίλερ μας απέδειξε, ότι τα ρινίσματα χαλκού, 

όταν πέσουν επάνω σε μία πληγή, δημιουργούν 

στατικό ηλεκτρισμό, αλλάζοντας τον στατικό

 ηλεκτρισμό της μεμβράνης του βακτηρίου, 

και έτσι δεν μπορεί να πολλαπλασιασθεί. 

Μολονότι δεν το χρησιμοποιούμε σήμερα,

 οι ιατρικές γνώσεις, που συναντάμε στην Ιλιάδα, 

είναι εκπληκτικές και ίσως στο μέλλον να επανέλθουν.

Το πρώτο αντισηπτικό, που γνωρίζουμε, 

και το οποίο είναι καταγεγραμμένο 

σε ένα πλακίδιο της Γραμμικής Β της Κρήτης,

 είναι το δίκταμο. Το έκαναν και εξαγωγή 

στην Αίγυπτο ως αντισηπτικό και αιμοστυπτικό 

συγχρόνως. Έτριβαν τα φύλλα και τα τοποθετούσαν

 επάνω στην πληγή. Επίσης χρησιμοποιούσαν 

το μέλι ως αντισηπτικό και ισχυρό αντιβιοτικό. 

Ο Γαληνός πάλι χρησιμοποιεί την μούχλα πάνω 

από τις πληγές, από την οποία προέκυψε η πενικιλίνη. 

Ο γιατρός Ιάπυξ περιποιείται τον πληγωμένο 

από βέλος Αινεία. Στην απεικόνιση αυτή ο Ιάπυξ 

είναι έτοιμος να εξαγάγει με μία λαβίδα 

την αιχμή του βέλους από το ανοιχτό τραύμα

 του δεξιού μηρού. Η επούλωση της πληγής όμως, 

θα επιτευχθεί μόνο με τη βοήθεια του θεραπευτικού 

βοτάνου, που φέρνει η ίδια η Αφροδίτη,

 η μητέρα του Αινεία. Ο Ιάπυξ θα τοποθετήσει 

το κρητικό θεραπευτικό βότανο δίκταμο, 

ένα από τα πρώτα απεικονιζόμενα

 χημειοθεραπευτικά 

(αναφέρεται σε Μινωική πινακίδα της β  χιλιετίας π.Χ.

 ως εξαγώγιμο αγαθό από την Κρήτη στην Αίγυπτο), 

πάνω στο τραύμα, και αυτό θα επουλωθεί, όπως

 εξιστορεί ο Βιργίλιος. Τοιχογραφία από την Πομπηία,

οικία του Σιρίκου (α΄ αι. μ.Χ).

Το χώμα χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται

 ακόμη σαν φάρμακο από την Εποχή του Ομήρου. 

Μην ξεχνάμε, ότι άφησαν τον Φιλοκτήτη στην Λήμνο,

 διότι το χώμα της Λήμνου, η Λημναία Γη

 όπως την ονόμαζαν, ήταν ήδη γνωστή

 για τις ιδιότητές της, και ήξεραν, ότι παραμένοντας 

ο Φιλοκτήτης στην Λήμνο και τοποθετώντας συχνά 

επάνω στην πληγή, που είχε προκληθεί

 από το δάγκωμα ενός δηλητηριώδους φιδιού, 

το Λημναίο χώμα θα θεραπευόταν. 

Δεν είναι τυχαίο, που έμεινε εκεί ο Φιλοκτήτης. 

Δεν τον εγκατέλειψαν όπως νομίζουμε, επειδή

 δεν μπορούσε να πολεμήσει, μπορούσαν

 να τον πάρουν μαζί τους, αλλά ήταν

 σίγουροι, ότι θα θεραπευόταν.